Megjithatë, Ballkani i Hapur është ende larg konstituimit formalisht të organizmit të duhur ndërkombëtar, apo të një bashkimi doganor në thelb, për të mos përmendur diçka të ngjashme me një BE ballkanik.

Pavarësisht deklaratave për integrim ekonomik dhe formimit të një tregu të përbashkët, nuk është hedhur ende asnjë hap në atë drejtim.

Një problem i përgjithshëm është se mbetet ende e paqartë se çfarë dëshiron të arrijë iniciativa dhe si synon ta arrijë.

Nga ana tjetër, vëmendja e publikut deri tani është përqendruar te deklaratat politike. Janë bërë vetëm pak analiza, në mos aspak, për kushtet e vërteta të dokumenteve të firmosura.

Kjo nuk është për t’u habitur, duke parë që iniciative ka një problem kronik me transparencën. Jo vetëm që publiku është përjashtuar nga debati mbi përmbajtjen e marrëveshjeve, por është shumë e vështirë të kesh akses në tekstet e plotë të dokumenteve, edhe pas nënshkrimit të tyre.

Po ashtu, iniciativa bën premtime të rreme. Deklarata e përbashkët e tre qeverive e 29 korrikut 2021 përmban aspirata të mëdha: “Qëllimi ynë është i thjeshtë: të kemi një treg të përbashkët, pa kufij”.

Qeveria serbe bëri të ditur se një memorandum mirëkuptimi mbi hyrjen e lirë në tregun e punës, i firmosur në të njëjtën ditë, “do të jetë në gjendje të krijojë tregut e përbashkët të punës”.

Gjatë takimit të fundit të iniciativës, Komisioneri i BE, Olivér Várhelyi, pohoi besimin se iniciativa “bazohet mbi katër liritë”, duke iu referuar lëvizjes së lirë të mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve nën ligjet e BE.

Problemi është se “tregu i përbashkët” dhe “katër liritë” janë terma të mirënjohur ligjorë në të drejtën ekonomike ndërkombëtare dhe integrimin ekonomik, marrëveshjet e firmosura nuk kanë të bëjnë fare me krijimin e një tregu të vetëm dhe me lëvizjen e lirë të mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve.

Më 21 dhjetor 2021, tre vendet nënshkruan Marrëveshjen mbi Kushtet për Hyrje të Lirë në Tregun e Punës në Ballkanin Perëndimor, që nuk duhet ngatërruar me një memorandum mirëkuptimi mbi të njëjtën çështje nënshkruar disa muaj më herët.

Pavarësisht njoftimeve të mëparshme, marrëveshja nuk krijon një treg të përbashkët pune, dhe, pavarësisht titullit pompoz, as nuk lejon “hyrje të lirë në tregun e punës”.

Ajo që marrëveshja e bën është thjeshtimi i procedurës administrative për hyrjen në tregun e punës, dhe këtë e bën në mënyrë shumë të ngathët.

Ai hapet duke deklaruar se qytetarët e të tre shteteve “do të kenë të drejtë të lëvizin, të qëndrojnë dhe të punojnë lirisht brenda territorit të Palëve Kontraktuese”.

Megjithatë, ai vazhdon me rregullimin e kushteve dhe procedurave të thjeshtuara për marrjen e të drejtës për punë (dhe qëndrim të përkohshëm për qëllime pune) në një shtet palë nga një shtetas i një shteti tjetër palë.

Prandaj, marrëveshja nuk rregullon të drejtat e lëvizjes, qëndrimit dhe punës në përgjithësi, siç është paralajmëruar në dispozitën e hapjes, por vetëm të drejtat që lidhen me punën në një shtet tjetër.

Më kryesorja, hyrja në tregun e punës duhet të miratohet nga shteti pritës për çdo rast individual, duke i lejuar punëtorit të qëndrojë në shtetin pritës vetëm për dy vjet, edhe pse me mundësi rinovimi. Miratimet mund të revokohen për një sërë arsyesh.

Në të kundërt, liria e vërtetë e lëvizjes, qëndrimit dhe punës do t'u mundësonte qytetarëve të shteteve të Ballkanit të Hapur të hyjnë, të banojnë dhe të punojnë në shtetet e tjera të Ballkanit të Hapur për aq kohë sa dëshirojnë, pa pasur nevojë për miratimin zyrtar të shtetit pritës, siç ekziston në BE.

Marrëveshja kujton angazhimin ndaj katër lirive sipas BE-së të bërë në deklaratën e përbashkët të Novi Sadit të vitit 2019, por nuk shkon drejt krijimit të tyre.

As Marrëveshja për Bashkëpunim në fushën e Veterinarisë, Agronomisë Ushqimit dhe Sigurisë së Ushqimit dhe Ushqimit në Ballkanin Perëndimor, e nënshkruar më 21 dhjetor 2021, nuk paraqet ndonjë gjë spektakolare.

Marrëveshja ka të bëjë me importin dhe eksportin e gjësë së gjallë, ushqimeve me origjinë shtazore ose jo shtazore, produkteve të përbëra, ushqimit për kafshë, nënprodukteve shtazore, bimëve dhe produkteve bimore. Ai nuk shfuqizon kërkesat ekzistuese sipas rregulloreve të brendshme për importin dhe eksportin e mallrave të tilla, por i ruan shprehimisht.

Marrëveshja parashikon njohjen e raporteve të testimit të lëshuara nga laboratorë të akredituar. Për më tepër, ai zhvendos kontrollet e përcaktuara nga ligjet vendase nga pikat e kontrollit kufitar. Kontrolle të tilla do të kryhen në terminalet doganore në “vendin më të afërt jashtë pikës së inspektimit kufitar” (për bimët dhe produktet bimore) ose në pikën e destinacionit (për gjënë e gjallë, ushqimet me origjinë shtazore ose jo shtazore, produkte të përbëra, ushqim për kafshë dhe nënproduktet shtazore).

Marrëveshja specifikon se cilat dokumente duhet të shoqërojnë dërgesat për të përmbushur kërkesat e importit vendas dhe cilat bimë dhe produkte bimore kërkojnë certifikata fitosanitare. Kjo është në thelb e gjitha.

Ndryshe nga marrëveshja e tregut të punës, e cila do të zgjasë pafundësisht nëse nuk ndërpritet, marrëveshja për sigurinë veterinare, fitosanitare, ushqimore dhe ushqimore lidhet vetëm për pesë vjet, pas së cilës rinovohet automatikisht për periudha njëvjeçare.

Deri tani, këto dy marrëveshje janë të vetmet që duket se tentojnë të rregullojnë lëvizjen e mallrave dhe njerëzve. Marrëveshjet e tjera synojnë më shumë çështje administrative ose të lidhura me shtetin, që mbulojnë menaxhimin e shërbimeve të qeverisjes elektronike, njohjen e diplomave dhe mbrojtjen nga fatkeqësitë – përveç një numri memorandumesh mirëkuptimi me përmbajtje të panjohur.

Megjithatë, nga përmbajtja e këtyre dy marrëveshjeve del se nuk është bërë asgjë, të paktën deri tani, për të mundësuar realisht lëvizjen e lirë të mallrave dhe njerëzve.

Duhet të jetë e qartë se problemi kryesor i iniciativës lidhet me besimin. Askush nuk pret që shtetet e Ballkanit të Hapur të krijojnë një treg të përbashkët brenda natës. Megjithatë, prej tyre pritet që t’i thonë gjërat ashtu siç janë.

Formimi i një tregu të përbashkët duhet të shpallet vetëm pasi shtetet e Ballkanit të Hapur të jenë në të vërtetë gati për të ecur drejt këtij qëllimi.

Praktika aktuale të jep përshtypjen se aftësia e iniciativës për të ofruar liritë që përmend nuk është premtuese.